Ի՞նչ է «քաղցկեղի սքրինինգը»
Որևէ աղցկեղի սքրինինգը նախատեսում է այդ քաղցկեղի ախտանշաններ չունեցող (ասիմպտոմատիկ), սակայն տվյալ քաղցկեղի ռիսկի տարիքային խմբին պատկանող մարդկանց հետազոտություն։ Որևէ քաղցկեղի սքրինինգի նպատակն է հիվանդությունը բացահայտել զարգացման վաղ փուլերում, ինչի շնորհիվ նվազում է այդ քաղցկեղով պայմանավորված մահացության մակարդակը, ինչպես նաև գնահատել տվյալ քաղցկեղի առաջացման ռիսկը, եթե բացակայում են հիվանդության ախտանշանները։ Սքրինինգի շնորհիվ քաղցկեղը կարելի է բացահայտել վաղ փուլում, արդյունքում՝ հիվանդության բուժման բարձր հավանականություն։ Արդյունավետ կազմակերպված սքրինինգային ծրագրերը պահանջում են բավականաչափ ռեսուրսներ սքրինինգի համար, ինչպես նաև ոչ նորմալ գոյացությունների ախտորոշիչ աշխատանքներ, որոնց հաջորդում է ախտորոշված հիվանդության ժամանակին, հասանելի և արդյունավետ բուժումն ու վարումը:
Քաղցկեղի սքրինինգի իրականացման միջազգայնորեն ընդունված մեթոդներն են՝ ժողովրդագրական/ կազմակերպված (սահմանված թիրախային բնակչությամբ) և օպորտունիստական (ըստ առաջացած առիթի)։
Ժողովրդագրական սքրինինգային ծրագիր
Կազմակերպված սքրինինգային ծրագրերը բնութագրվում են հետևյալ հատկանիշներով՝ հստակ սահմանված թիրախային բնակչությանը կենտրոնացված հաստատության կողմից ուղարկվող հրավերներ, սքրինինգային հետազոտության համակարգված կանչեր և լրացուցիչ հետազոտություններ անցնելու կանչեր, սքրինինգային և լրացուցիչ հետազոտությունների արդյունքների տրամադրում, բուժման և հետագա խնամքի ապահովում, որակի կենտրոնացված ապահովում, ինչպես նաև սքրինինգային ծրագրի մշտադիտարկումն ու գնահատումն ապահովելու համար ծրագրային շտեմարան, որը փոխկապակցված է այլ տեղեկատվական համակարգերի հետ, օրինակ՝ քաղցկեղի հիվանդացույթան և մահվան դեպքերի հաշվառման համակարգեր։ Կազմակերպված սքրինինգային ծրագրի քաղաքականությունը սահմանում է առնվազն սքրինինգի գործելակարգը, հետազոտությունը կրկնելու հաճախականությունը և սքրինինգի մասնակցության որոշիչ պայմանները։ Հարկավոր է ապահովել նաև արդյունավետ հաղորդակցում՝ հնարավորություն տալով մարդկանց սքրինինգին մասնակցելու վերաբերյալ կայացնել իրազեկված որոշում։ Բացի այդ, կազմակերպված ծրագրում ընգրկվում է վարչական կառույց, որը պատասխանատու է ծառայությունների մատուցման համար, ներառյալ հայտնաբերված գոյացությունների հետագա վարում, որակի ապահովում ու գնահատում:
Օպորտունիստական սքրինինգային ծրագիր
Օպորտունիստական սքրինինգային ծրագրերը հարմարեցված չեն նախապես սահմանված թիրախային բնակչությանը և սքրինինգային հետազոտություններ են տրամադրում ըստ պահանջի կամ պարբերական առողջապահական զննումների ժամանակ: Ի տարբերություն կազմակերպված սքրինինգի՝ այս ծրագրերը դժվար են ենթարկվում որակի ապահովման, որի պատճառը, ի թիվս այլ բաների, վարչական և կազմակերպչական ենթակառուցվածքների պակասն է։ Օպորտունիստական ծրագիր իրականացնողներն ապավինում են առողջապահության ոլորտի անհատ մասնագետների նախաձեռնողականությանը, որոնք սքրինինգի հնարավորություն կառաջարկեն կամ կխրախուսեն մասնակցությունը սքրինինգային ծրագրում կամ որևէ այլ միջոցառման կոնտեքստում կօգտվեն ընձեռված առիթից (այսպես կոչված «վայրի սքրինինգ»):
Ներկայումս Հայաստանում ընթացող քաղցկեղի սքրինինգային ծրագրեր
Արգանդի վզիկի քաղցկեղի (ԱՎՔ) սքրինինգային ծրագիր
ԱՎՔ-ն միակ քաղցկեղային հիվանդությունն է, որը կարելի է կանխարգելել և բուժել: Այն զարգանում է մոտավորապես 10-20 տարվա ընթացքում: Եթե ունենք այս հիվանդությունից մահվան դեպքեր, ապա դա ՀՀ առողջապահական համակարգի բացթողումն է, ինչպես նաև հայ կնոջ անտարբեր վերաբերմունքը սեփական առողջության հանդեպ: Հայ կանայք, իրենց վրա վերցնելով ընտանիքի ողջ հոգսը, սովորաբար մոռանում են իրենց առողջության մասին և բժշկի են դիմում, երբ միջամտությունը շատ ուշ կարող է լինել։ 2015թ-ից Հայաստանում գործում է ԱՎՔ-ի ժողովրդագրական սքրինինգ ՊԱՊ քսուքի միջոցով։ Անվճար հետազոտությունն անցնելու համար կարող եք դիմել Ձեր տեղամասային պոլիկլինիկա։
Արգանդի վզիկի քաղցկեղի սքրինինգի գործելակարգ 2.5ՄԲ (pdf)
Կրծքագեղձի քաղցկեղի սքրինինգի պիլոտային ծրագիր
Մրցակցային գործընթացի արդյուքնում ՀԵՆԱՐԱՆ հիմնադրամը 2019թ․ նոյեմբերին ստորագրեց պետական ֆինանսավորմամբ իր առաջին պայմանագիրը, որի շրջանակում մշակել է ուղեցույց և գործելակարգ առողջության առաջնային պահպանման (ԱԱՊ) օղակի մասնագետների՝ ընտանեկան բժիշկների և տեղամասային թերապևտների համար` ՀՀ Լոռու, Տավուշի և Սյունիքի մարզերում կրծքագեղձի քաղցկեղի վաղ հայտնաբերման և կրծքագեղձի քաղցկեղի սքրինինգի պիլոտային ծրագիր իրականացնելու նպատակով։
Կրծքագեղձի քաղցկեղի սքրինինգի գործելակարգ 4.3ՄԲ (pdf)
Կրծքագեղձի ինքնազննման թերթիկ 2.6ՄԲ (pdf)
Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարի 2019թ․ հուլիսի 22-ի Nօ.1984-Ա հրամանով ստեղծվել է «Չարորակ նորագոյացությունների բուժման արդյունավետության բարձրացման և կառավարման համակարգող Խորհուրդ», ինչպես նաև հաստատվել է Խորհրդի կազմն ու աշխատակարգը։ Խորհրդի 18 անդամների կազմում ընդգրկված է նաև «ՀԵՆԱՐԱՆ» բարեգործական հիմնադրամը, որը, լինելով միակ ՀԿ-ն Խորհրդի կազմում, ներկայացնում է քաղցկեղով պացիենտների խնդիրները՝ որպես այս խոցելի խմբի շահերի և իրավունքների պաշտպանության կազմակերպություն Հայաստանում։
2019թ․ հուլիսին ստեղծվելուց հետո Խորհուրդը մշակել է «Չարորակ նորագոյացությունների դեմ պայքարի ռազմավարություն 2019-2023թթ․» փաստաթղթի նախագիծը և դրա հիմնավորումը։
Արդյունավետ ցավազրկումը հասանելի է, եթե նշանակվում են համապատասխան ցավազրկող դեղեր՝ համապատասխան չափի ու քանակի։ Թեև խնդիրները շատ են, հատկապես՝ մարզերում և գյուղական բնակավայրերում, այնուամենայնիվ, մենք միասին կարող ենք բարելավել պալիատիվ բուժօգնության հասանելիությունը Հայաստանում, երբ պացիենտները պահանջատեր են իրենց իրավունքներին։
Ցավոք, խնդիրների մեծ մասը շարունակում է մնալ ուժեղ ցավազրկողների անհապատասխան տեսակի, չափի, քանակի նշանակման կամ տրամադրման տիրույթում։ Բժիշկները խուսափում են ցավամոքման նպատակով նշանակել օփիոիդներ։ Պացիենտները կամ նրանց հարազատներն առավել հաճախ նշում են, որ բժիշկները չեն նշանակում մորֆին կամ այլ ուժեղ ցավազրկողներ՝ պատճառաբանելով, թե «Սրտի կանգ կառաջանա», «Ուզում եք, որ մեզ դատի՞ տան», «Մեզ չեն թողնում, դա վերջին տարբերակն է» և այլ նմանատիպ արտահայտություններով։
Բժիշկներին հորդորում ենք խստագույնս հետևել ՀՀ ԱՆ հրամաններով հաստատված թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի օգտագործման կարգին և կլինիկական ուղեցույցներին, առաջնորդվել բացառապես իրավական ակտերով, ձերբազատվել կարծրատիպերից։
Հայաստանումպալիատիվ խնամքի տրամադրման իրավական նորմերի և կլինիկական փորձի շրջանակը ներառում է՝
1. Պալիատիվ բուժօգնության տրամադրման չափորոշիչ (ՀՀ Առողջապահության նախարարի 18 հոկտեմբերի 2017թ. No.45-Ն )
2. Ցավային համախտանիշի կառավարման նպատակով թմրամիջոցների և հոգեմետ դեղերի նշանակման կլինիկական ուղեցույց (ՀՀ Առողջապահության նախարարի 11 դեկտեմբերի 2014թ. No.2910-Ա)
3. Պացիենտի ցավի գնահատման և կառավարման ուղեցույց (ՀՀ Առողջապահության նախարարի 22 մարտի 2018թ. No.751-Ա)
4. Բժշկի և բուժքրոջ գործունեության կազմակերպման ուցեցույց (ՀՀ Առողջապահության նախարարի 11 դեկտեմբերի 2014թ. No.2911-Ա) և այլն։
Քաղցկեղ ախտորոշման հետ հաշտվելը դժվար է, և բազմաթիվ հիվանդների ու նրանց ընտանիքների համար սա դառնում է լրջագույն խնդիր:
ՀԵՆԱՐԱՆ հիմնադրամը կարող է օգնել Ձեզ ավելի լավ հասկանալ ուռուցքի հետ կապված հարցերը, բուժման տարբերակներն ու աջակցության միջոցները, ինչպես նաև «աջակցման խմբի» միջոցով կազմակերպել օգտակար շփում նմանատիպ այլ հիվանդների, այդ թվում նաև ապաքինվածների հետ։ Այստեղ Ձեզ կօգնեն հասկանալ ինչպես կողմնորոշվել առողջապահության համակարգում, կներկայացնեն Ձեր իրավունքները և կտրամադրեն համապատասխան խորհրդատուների, տնային խնամքի ծառայություն մատուցող կենտրոնների և այլ ծառայությունների կոնտակտային տվյալներ:
Որևէ մարդ կամ ընտանիք չպետք է մենակ մնա քաղցկեղի դեմ իր պայքարում: Հայաստանում գործում են մի շարք ոչ պետական կազմակերպություններ, որոնք տարբեր կերպ կարող են աջակցել Ձեզ և Ձեր ընտանիքին:
Cancer.am տեղեկատվական հարթակ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
Հոգեուռուցքաբանության հայկական ասոցիացիա
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"Առողջության կամուրջ Արմենիա" բարեգործական հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"Ֆոնդ 100" բարեգործական հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"Մենք ենք" բարեգործական հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
"Սիթի օֆ սմայլ" բարեգործական հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"ՕԳՆԵՄ" հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"Եվրոպա Դոննա Արմենիա" ՀԿ
Հետևել ֆեյսբուքում
"Անի Հայկունի քաղցկեղի բուժման աջակցման" հիմնադրամ
Հետևել ֆեյսբուքում
Կայք
"Ձեռք ձեռքի" առողջության պահպանման հայկական ընկերակցություն ՀԿ (Իջևան, Տավուշ)
Հետևել ֆեյսբուքում
"Իրավունքի զարգացման կենտրոն" ՀԿ
Հետևել ֆեյսբուքում
"Կյանք առանց ցավի" պալիատիվ խնամքի հասանելիության շարժում
Հետևել ֆեյսբուքում
2019թ․ հոկտեմբերի 11-12-ին Երևանում կայացավ Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի կրծքագեղձի և արգանդի վզիկի քաղցկեղի իրավապաշտպանության 9-րդ WE CAN տարածաշրջանային համաժողովը:
Միջազգային համաժողովին մասնակցել է 30 պաշտպան Հայաստանից և ևս 25 պաշտպան տարածաշրջանից՝ Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի 12 երկրներից։ Համաժողովի կարևորությունը ողջունել են ԱՄՆ դեսպան Լին Թրեյսին և ՀՀ Առողջապահության փոխնախարար Անահիտ Ավանեսյանը։ Երկօրյա չափազանց հագեցած ծրագրի շնորհիվ մասնակիցներն էլ ավելի հարստացրեցին իրենց գիտելիքների պաշարը, նոր ծանոթություններ ձեռք բերեցին ու գործընկերական կապեր ձևավորեցին։
Համաժողովի նախաձեռնողն էր Կանանց հզորացմամբ քաղցկեղի իրավապաշտպանության ցանցը (WE CAN – Women’s Empowerment Cancer Advocacy Network, www.womenscanceradvocacy.net)։ Հայաստանում համաժողովի պաշտոնական ընդունող կողմն էր ՀԵՆԱՐԱՆ բարեգործական հիմնադրամը, իսկ բոլորին մեծ սիրով ու ջերմությամբ հյուրընկալել էր Հայ-ամերիկյան առողջության կենտրոնը։
Համաժողովի արդյունքում ձևավորվեց Հայաստանի օնկոպացիենտների պաշտպանության ցանցը (ՀՕՊՑ), որի անդամները՝ օնկոպացիենտների շահերի պաշտպանները (քաղաքացիական հասարակության կառույցներ, անհատներ, օնկոպացիենտներ, քաղցկեղ հաղթահարած անձինք) մտադրվեցին ուժերը միավորել հանուն Հայաստանում քաղցկեղի կանխարգելման ու օնկոպացիենտների անհատական աջակցության, քաղցկեղի բուժման ու խնամքի հասանելիության, առողջապահական ու սոցիալական իրավունքների իրացման ու պաշտպանության:
Համաժողովի շրջանակներում ձևավորված Հայաստանի օնկոպացիենտների պաշտպանության ցանցը հեղինակեց ՀՌՉԱԿԱԳԻՐ, որով առանձին գործողությունների և միջոցառումների կոչ արվեց ՀՀ կառավարությանը, ՀՀ Առողջապահության նախարարությանը, ՀՀ Ազգային ժողովին, Երևանի պետական բժշկական համալսարանին, պետական և ոչ պետական շահագրգիռ կազմակերպություններին։ ՀՌՉԱԿԱԳԻՐԸ մեծ արձագանք ստացավ քաղաքացիական հասարակության և պետական կառույցների շրջանում, ընդ որում հրապարակումից որոշ ժամանակ անց որոշ խնդիրների ուղղությամբ պատկան մարմիններն առանձին միջոցառումներ ձեռնարկեցին, ինչը շարունակական բնույթ կունենա։